Anxiety
Anxiety lama harsatna (disorder) hi mental disorder kan tih zingah chuan a vantlâng ber leh tuartu tam ber a tih theih a ni. Mipa aiin hmeichhiate’n an tuar/nei nasa zawk a, a bik takin tleirawl lai leh puitlin chhoh inthlak (mid-life crises) danglam lai hian a ni tlangpui ṭhin. Amaherawhchu, anxiety hi natna khirhkhân (severe) te zing ami a nih loh avangin enkawl leh tihdam theih a ni a, chumi tura enkawl dan ṭha bik (effective) te pawh a awm a ni.
Anxiety kan tih tawp a hi chu mihring tungchho nun hrim hrima kan thil tawn, midang nena inlaichhinnaah (relationship) te, hmalam hun thlir kawngah te, taksa chak lohna te leh inkiltawih/inthlahrung mi nihna te avanga, he mihring taksain dan pangngai anga kan rilru hahna te leh hrehawm tihna te a lanchhuah tirna pakhat a ni ve ṭhin a. Chutih rualin he anxiety hi a lo punlun a, nghawng chhia (disorder) a lo neih len chiah khan, kan nitin nun pangngai hman ṭhinah, harsatna leh hlauhna te a siam a, chu a thilsiam a chu enkawl ngaiah a lo chang ta ṭhin a ni.
Anxiety-in a harsatna a thlente hi sawi tawh ang khan mihring a zirin a inanglo thei viau a, a inang tlanglâwn (common symptoms) ṭhenkhatte han tarlang ila, chungte chu:
- Lawmna emaw hlauhna emaw vanga rilru zauthauna (anticipatory anxiety)
- Ngun tak leh mumal taka ngaihtuah theih lohna
- Hun kal tawh, tun hun leh hmalam hun ngaihtuah ngut ngut ṭhinna-in rilru fîm a chawh buaina (rumination)
- Ngaihtuahna buai hluai emaw hnûal rawihna
- Ei leh in danglam chiam
- Taksa tihrâwl na ngut ngut
- Lungphu rang dup dup (heart palpitation)
- Mutthilh theih lohna emaw uchuak tak emaw a mutthilhna
Anxiety Enkawlna
Anxiety lama harsatna neite enkawl nan chuan psychotherapy hi hman lâwr ber a ni a, counseling hmangin I ngaihtuahna leh I taksaa harsatna tawn tam zawk te chinfel dân kawng hmang zawnpui te leh a hnulam zel atana enkawlna mumal zawk nena ṭan lâk dân te hi a huam ber a ni.
Hemi therapeutic zûl zui hmanga counseling kan tih te hian I nun a nghawng ṭhalo (negative impact) emaw hlauhna namên lo emaw ngaihtuahna tibuai a, tiderthâwng thei leh tibeidawng ngawih ngawih theitu che kha chhem kianin a awm thei a ni.
Depression
Depression ve thung hi chu anxiety nen a inan lohna chu medical condition (natna/buaina ril zawk) kan tih hnuaia rîn luh a nih angin Depressive Disorder tia sawi a ni. A tuar dan leh lanchhuah dan pawh tlemin a danglam deuh bawk a ni.
Depression nei hmuhchhuah (diagnosed) tam zawk hi chu, Major Depressive Disorder an ni tlangpui a, chumi thlentu (reasons) tlanglâwn ṭhenkhatte lo tarlang dawn ila:
- Seasonal affective disorder (SAD)
- Depressive disorder on medical condition and medication
- Hormones
- Biological differences
- Child abuse
- Drug and alcohol abuse
- Genetics
- Life events (Heng an hmingte hi a vai vaia Mizo ṭawng thumal pakhat hmanga dah a harsat deuh avangin English hman a ni a, Mizo ṭawnga a awmzia hrechiang duh chuan ‘message’-ah hian zawh fiah theih reng a ni)
Clinical depression neite awm dân/lan dân tlângpui (depressive symptoms) chu, beisei bo leh nun ruak, fîm taka ngaihtuahna hman theih loh, lungchhiatna, mahni indah hniam leh hlu miah loa inhriatna, mahni ngainat leh nuam (activities) tih em em ṭhin te engah mah ngaih tawh lohna, sexual activities (nupa nun) a tlakhniamna emaw chakna emaw bo-na, taksa (physical) na ngawih ngawih reng leh mahni nunna lâk duhna rilru put te hi a langsar zual te an ni.
Depression chi hrang hrang te
- Psychotic Depression: Depression zinga thûk leh runthlâk tak (severe depression) niin, a vêite chuan hallucination (thil awm miah lo awm anga hmuh/hriat) leh delusion (ruangâm awm mahse a ni lo/diklo a lâk)
- Persistent Depressive Disorder (PDD): Hei hi chu ngui nghiai reng mai (low mood) leh nun hnual ruih reng te sawina a ni a, dysthymia ti-a sawi a ni bawk ṭhin. Kum 2 aṭanga kum 3 thleng te pawh, a mihringa zirin an vei ṭhin a ni.
- Perinatal And Postpartum Depression: Hemi hi chu hmeichhia bîkah niin, hmeichhe naupai lai emaw nau nei hlim emaw tena depression an neih a hi a ni a. Nau hrin aṭanga kum 1 emaw kum 2 emaw thleng te pawh a ni thei, mut tlem lutuk te, rilru hah vak vak te, mangang leh puitu mamawh ngawih ngawiha inhriatna te hi a lanchhuah dan a ni tlangpui.
- Bipolar Disorder: Bipolar hi chu mi tam tak tibuaitu a ni a, depression zingah pawh hriat hlawh ber a ni. Chauh ngawih ngawihna te, eng tih mah tui lohna te, ei in lam a nghawng danglamna te, beidawnna, a changa mood fuh leh ṭha thut, a changa hniam leh lungngaih thut ṭhinna te hi a lanchhuah dan tlangpui bawk a ni.
- Seasonal Affective Disorder: SAD hi a hming ang deuh hian hun inher danglamin (season) a mihring nun a nghawng hi a ni a, ram vawt pilril a awm thlasik chhung a ni êng hmu miah lo te hian rilru lamah nguina leh hrehawm pik tak an tuar ṭhin a, nipui a lo thâwtin a zia chho ve leh mai ṭhin a ni.
- Atypical Depression: Hei erawh depression narân (general) tiin a sawi theih ang, a tir lama dysthymia ang chi nen khan a inang deuh reuh a, mihringin a stress leh tension kan neih ve ṭhin mahse eng emaw thil êng lam emaw lo thlengin, fuihtharna thute hmanga hneh leh mai theih thil a ni.
Depression hrim hrim hi enkawlna mumal tak (treatment) tello chuan a zual kâi thei vek a. Puihna telloa rei tak “Mal tawrh tlawk tlawkna” hian zual lam panin nghawng ṭha lo tak, mahni intihnat emaw intihhlum duh hialna emaw a thlen thei a ni.
Treatment for Depression
Enkawlna hmasa ber leh pawimawh ber chu counseling emaw Psychotherapy emaw kan tih hi a ni a, Psychologist-te leh mental healthcare lama mithiamte hrilh hriat vat a, anni’n I harsatna tawh mil zelin leh I hmasawn theihna atana beih dan kawng anlo kawhhmuh zel dawn che a ni.
Psychotheray session hmangin enkawlna I dawn hnuah I harsatna leh nangmaha nghawng a neih dan a zirin damdawi ṭha nena enkawl zawm a ṭul a nih chuan mithiam zawk Doctor-ten theihtawp anlo chhuah dawn a ni. Heng damdawi kan tih mai te hian thluak inkungkaihna (neurochemistry) leh inzawmna te kha ṭha taka hmasâwn tir a, ngaihtuahna leh rilru lamah te inbûk dik (balance) taka awm turin hna an thawk ṭhin a ni.